Hitterecords, lichtende nachtwolken en tornado’s: 2019 was uniek weerjaar

Het weer is er overal en altijd, maar speelde in 2019 bovengemiddeld vaak een hoofdrol in het nieuws. Met nog een paar dagen te gaan, zet het ANP de meest opvallende weerfenomenen op een rij.

Voor wie weinig tijd heeft, valt het jaar in één woord samen te vatten: warm. 2019 is het twee na warmste jaar ooit in Nederland gemeten. De gemiddelde temperatuur kwam volgens Weeronline uit op 11,2 graden, waar 10,1 graden normaal is.

De zomerse hitte springt het meest in het oog. Het nationale hitterecord werd maar liefst twee keer gebroken. Het 75 jaar oude record (38,6 graden) sneuvelde op 24 juli, toen het kwik de 39,3 graden aantikte. Dat record hield niet lang stand, want een dag later werd het in vijf provincies warmer dan 40 graden. Het Brabantse Gilze-Rijen werd met 40,7 graden de nieuwe recordhouder.

Lentedagen in hartje winter

Het is toch licht verontrustend. Geen ijs, nauwelijks vorst, veel zon en eerder ook geen grote herfststormen gehad. Wel al vele weken sneeuwklokjes, zelfs al wat narcissen en uitbottende takken van b.v. de  rododendron. Het is inmiddels 28 januari 2020. Ter vergelijking: bij de geboorte van onze dochter op 27 januari 1991 was er hier sprake van zeer strenge vorst onder de -10 graden. Op de Giessen werd geschaatst, wasgoed hing bevroren aan de lijn, twee radiatoren waren bevroren.

En, ja hoor. We raken er noodgedwongen aan gewend. Januari 2020 is WERELDWIJD de warmste maand ooit gemeten. Gunstig voor onze gasrekening, slecht voor de natuur en de aarde.

zondag 9 februari 2020. De storm kreeg een naam. Ciara raast over Nederland en dus ook over ons huis, erf en land. Dit keer hier geen schade, buiten de afgestormde takken van de gigantische treurwilg (door ons in 1977 geplant!), die naast het bakhuisje staat. Op deze zelfde zondag was er de nationale mollentelling. Alhoewel wij formeel niet meededen, is er wel sprake van tientallen molshopen op het erf in het land en bij het land van de buren. Mede door het gebrek aan vorst tot nu toe toegenomen.

Nieuwe uitgave FLORA van Heukels. Op papier.

Heukels’ Schoolflora voor Nederland

Even ontstaat er opschudding in het auditorium van Naturalis. Tijdens het openingspraatje is de nieuwe, 24ste editie van de Heukels’ Flora van Nederland zojuist aangekondigd als ‘boekje’. En dat is vloeken in de kerk in een zaal vol biologen – de Flora is immers niet zomaar een boek, maar hét standaardwerk over de Nederlandse vegetatie. Met deze determinatiesleutel gaan al generaties lang biologen, scholieren en studenten het veld in om planten op naam te brengen. Los daarvan is het suffix ‘-je’ weinig toepasselijk voor de 841 pagina’s dikke gids. Met ruim 2.000 soorten staan er zo’n 500 soorten meer in ten opzichte van de vorige editie, die in 2005 verscheen. Daarmee is de nieuwste Heukels’ – van de hand van Leni Duistermaat, onderzoeker bij Naturalis – de meest volledige versie van de afgelopen decennia.

En dat niet alleen: deze 24ste Flora is de eerste editie die deels in kleur verschijnt. Aan de zijkant is in bruine, paarse en groene tabs de onderverdeling in onder andere naaktzadigen, bedektzadigen en tweezaadlobbigen te zien. In rode letters staat binnenin aangegeven als een soort bedreigd is. Ook de grijze steunkleur achter elke afbeelding is nieuw. Aanvankelijk wilde de vormgever ook de tekeningen zelf in kleur afdrukken, maar daar stak Duistermaat resoluut een stokje voor. „Kleuren kunnen flink verschillen tussen individuele planten.” Om diezelfde reden staan er geen foto’s in. „Zo’n foto is een momentopname van één enkele plant. En bovendien kun je in een foto niet de belangrijke kenmerken van een soort benadrukken.”

250 microsoorten paardenbloem

Een flora samenstellen is keuzes maken, benadrukt Duistermaat. „Geef je ganzenvoet weer als één geslacht, of volgens de laatste inzichten als zes afzonderlijke geslachten, waaronder klierganzenvoet en spiesganzenvoet? Omdat de geslachten onderling voldoende van elkaar verschillen, heb ik voor dat laatste gekozen. Maar voor de paardenbloem, bijvoorbeeld, zijn er wel 250 microsoorten – klonen die qua uiterlijk van elkaar verschillen – maar die noem ik niet allemaal apart.”

In 1983 verscheen de 20ste druk van de Flora, en ter ere van het 100-jarig jubileum werd de gids toen ook voor het eerst officieel Heukels’ Flora genoemd. De 23ste druk verscheen in 2005, en kort daarop liet Ruud van der Meijden (die edities 20 t/m 23 maakte) aan Duistermaat weten op zoek te zijn naar een opvolger. Duistermaat: „Hij was volkomen verrast toen ik antwoordde dat ik dat graag zou doen. Ik was net terug van grassenonderzoek in Singapore, en in zijn beleving was iedereen die enige tijd in de tropen was geweest, de interesse in Nederlandse flora kwijtgeraakt – véél te arm.”

Exoten

Dat het met die plantkundige armoe nog wel meevalt in Nederland, blijkt uit de nieuwe Heukels’. Dat er ten opzichte van de vorige flora zoveel nieuwe soorten in zijn opgenomen, komt niet alleen door nieuwe indelingen (zoals bij ganzenvoet) maar ook door de komst van exoten: planten die van oudsher niet in Nederland voorkomen, en bijvoorbeeld zijn meegelift met auto’s of schepen. Duistermaat: „In de jaren vijftig was de Flora nog dikker dan nu, omdat de toenmalige samensteller ervoor had gekozen om elke Nederlandse plant erin op te nemen, ook als die maar eenmaal was waargenomen.” Om in de huidige flora te worden opgenomen, zijn de selectiecriteria iets strenger. „Planten hoeven niet volledig te zijn ingeburgerd, maar moeten wel met enige regelmaat worden waargenomen op een plek waarvan vermoed wordt dat ze daar als wild exemplaar staan.”

Ook giftige soorten hebben hun eigen label in de nieuwe gids, variërend van ‘Giftig 3’ (zwak giftig) tot ‘Giftig 1’ (dodelijk giftig). Maar, zo staat als disclaimer vermeld, het ontbreken van de indicatie betekent niet zonder meer dat de plant onschadelijk is om te eten.

Flora in tijden van apps

Is er nog wel behoefte aan een nieuwe flora, in deze tijd van digitale beeldherkenning en determinatie-apps? Aan de snelheid te zien waarmee de stapel Flora’s van de verkoopstand slinkt, is het antwoord duidelijk ‘ja’. Duistermaat: „Er bestaan mooie apps, maar die zie ik meer als aanvulling. In het verleden is er wel een cd-rom verschenen, de interactieve Heukels’, maar de behoefte aan een papieren naslagwerk is nooit verdwenen.” Sterker nog: Duistermaat is met Esmée Winkels, die veel van de illustraties voor de huidige editie maakte, volop in overleg voor een volgende editie. „Een Flora is nooit af.”

Op de voorkant van de nieuwe editie staat, naast een gestileerde waterlelie, een opvallende verticale streep. Alsof de kaft al bij voorbaat is dubbelgevouwen. Misschien is dat om te benadrukken dat de Heukels’ toch vooral een boek is om mee het veld in te nemen. Of zoals ecoloog Hans Cornelissen, zelfverklaard ‘veelpleger’ van de Flora, het tijdens de presentatie verwoordt: „Goed dat er een nieuwe is, want mijn oude Heukels’ ligt compleet in de kreukels.”